विलास

"शंकुतलाबाई sssss"
अशी खणखणीत हाक आली आणि आतूनच आजीने "अनंताss आले रे बाबा, बस जरा..." असं सांगितलं
लुगड्याच्या पदराने कपाळीचा घाम पुसत आजीबाई हातात चहाची कप-बशी घेऊन बाहेर आली.
बघते तर अनंता बरोबर एक साधारण १२-१४ वर्षांचं तरतरीत पोर उभं आहे.
अनंताच्या हाती चहा देत आजी म्हणाली "हा कोण रे, लक्षीचं पोर की काय?"
अतीमग्न मुद्रेने चहा बशीत ओतून फुरर्रर्र करून चहाचा आस्वाद घेत अनंता म्हणाला,  "तिचंच. उंडारत असंतय गावभर. शाळंला घातला म्हनलो ह्ये शिकल जरा, आमाला बी चांगलं दिस दावल, कस्चं काय, बापावर गेलंय, उनाड .. " म्हणत अनंताने पोराच्या डोक्यात त्याला लागेल अशी टपली मारली.
आजी कळवळत म्हणाली "अरे हात उगारु नये. पोराचं वय आडनिडं दिसतंय, काय रे नाव काय तुझं"
"विलास" स्पष्ट आवाजात उत्तर आलं
"शंकुतलाबाई, यास्नी तुमच्या स्वोधीन करतुया, कल्यान करा. एकुन एक कामाला लावा, घर- दार- शेतावरची समदी कामं द्या. दोन येळचं खाईल अन् राबल हिथच. लक्षी पोटुशी हाय, तिच्याकडे बगावं लागतंय. ह्यांचा दारूडा बाप गेलाय पळून. ह्ये उनाड होतंच माज्या पदरात आता ल्येक बी आली. एकटा जीव होतो मी, आता समदाच जीवाला घोर" अंगणातल्या नळाशी चहाचा कप विसळत अनंता अखंड बोलत होता..
आजी पोराला न्याहाळत होती. जणू हे आपल्याबद्दल बोलतच नाहीयेत अशा अविर्भावात तो स्वतःच्याच विचारात हरवलेला
"अनंता, माझी नात- नातवंड कशी शिकतात पहा, ह्यालाही शिकव. कामा-धामाने काय"
"ह्ये शिकू शकना. गाढव आहे. राबू दे. मी हात ट्येकल्येत. निघतो शेताकडं, मालकाने शिदोरी शेताकडं पाटवा सांगितलाय, देता कि पुन्ना येऊ म्हंता?"
"सगळं तयार आहे, घेऊन जा, तू तरी किती खेपा मार्शील. झालं तुझंही वय" म्हणत आजी वळली
"जनम ग्येला ह्या जहागीरदाराच्या घरी, खेपांची काय बात, तू लग्न होऊन आलीस तवा स्वागताला हाच अनंता होता बाय"
"हो रे हो" अनंता हळवा झाल्याखेरीज मालकिणीला कधी एकेरी नावाने बोलवत नसे. पोराच्या काळजीने म्हाता-याचा जीव त्रासलाय हे आजीने ओळखले, जाता जाता म्हणाली
"विलास राहील इथं, शिदोरी घेऊन जा तू. लक्षीसाठी दररोज घरचे दूध आणि तूपभात नेत जा"
विलासच्या केसातून मायेनं हात फिरवून एका हातात शिदोरी आणि एका हातत दुधाची कॅन घेऊन अनंता रवाना झाला आणि विलास नामक अवलिया जहागिरदाराच्या घरात शिरला!!

विलास तसा अंगापिंडानं मजबूत, कुठल्याही कामाला कधीही नकार न देणारा. फटकळ तरीही प्रेमळ. शकुंतलाबाईंच्या मायेने हळूहळू घरातल्या सगळ्यांच्या परिचयाचा झाला. आमच्यातला झाला. आम्हाला तसा सिनिअर होता, पण कधी कुणी त्याला दादा वगैरे म्हणालो नाही, विलू, विल्या, विलास असाच उल्लेख. आम्हाला शाळेत नेणे- आणने. ट्युशन्सला पोहोचवणे. घरात आजी, ३ काका- ३ काकू, माझे आई- बाबा ह्यांपपैकी कुणीही, काहीही काम सांगावे आणि ते त्याने चपळाईने उत्तम पुर्ण करावे, त्याच्या ह्या तत्परतेमुळे तो घरात सगळ्यांचा लाडका झाला. सणावाराला आमच्याबरोबर त्यालाही नियमित कपडे केले जायचे. शकू आजीला तो "आई" म्हणत असे.  कुठल्याही शाळेत न जाता, त्याचं जीवनाबद्दल स्वतःचं असं एक तत्त्वज्ञान होतं. "बुकं शिकून मानसाच्या आयुक्षाची पार माती होत अस्ती " हे त्यातलंच एक.  बघता- बघता शकु आजी, अनंता म्हातारे झाले. आमच्यातले कुणी बाहेरगावी शिकायला तर कुणाची लग्नं झाली. विल्या मात्र घरात तत्परतेने तसाच फिरत असे. त्याच्या हाताला काम नाही, असा क्षण नसायचाच
...आणि एके दिवशी, ओसरीवर, एकटाच स्वतःच्याच विचारात मग्न असा तो बसला असताना, शकूआजीनं मायेने विचारलं "काय रे बाबा, बरं नाही का? असा कधी बसत नाहीस तो?" विलास तंद्रीत. एक- नाही- दोन- नाही. "चहा देऊ का पोरा करून जरासा" तर डोळ्यात निश्चय घेऊन म्हणाला,
"मला बिन्नेस करायचाय, आई"
शकू आजी अवाक. तिने मला हाक मारली "विशू, पोरा बाहेर ये रे जरा...."
मी बाहेर येऊन पाहिलं तर विलास मान खाली घालून बसलेला नि आजी त्रस्त, म्हणाली-
"ह्या विलासच्या डोक्यात काय खुळ आलंय बघ, अनंता आधीच काळजी करत असतो, आणि सगळं बर्‍याबोलाचं असताना ह्याला काहीतरी अवदसा सुचते"
"मला बिन्नेस करायचा विशूभाऊ" हा ठाम. मान खालीच.
मी आजीला आत जायचं सुचवलं तशी म्हातारी काठी टेकत आत गेली.
विलासच्या डोळ्यातला हा निश्चय माझ्या खूप ओळखीचा होता. लक्षीचं पोर डॉक्टरांच्या चुकीच्या निदानामुळे गेलं तेव्हा डॉक्टरांच्या नरडीचा घोट घ्यायला निघालेला, आम्ही समजावून त्याला मागे खेचला तेव्हा स्वतःच्या बळावर डॉक्टरांवर गुन्हा दाखल करणारा आणि दर महिना तालुका कोर्टाला हजर होणारा, 'मी जिंकणारच' असा डोळ्यांतून टपटपणारा तो निश्चय.
“कसला बिझनेस करायचाय विल्या”, म्हणताच
"घरोघरी जाऊन भांडी विकीन"
"भांडी, विल्या?"
"हो" पुन्हा ठाम
"त्याला तू बिझेनेस वगैरे म्हणतोस"
"सोत्ताचं भांडवल घालून काईबी करायचं, म्हंजे बिन्नेस" ही महाराजांची थोर व्याख्या
"बरं, मग भांडवल किती लागेल?"
"लागतंय ५०० रुपयाचं, ते आहे"
"मग अडतंय कुठे?"
"घरातली कामं? आईला माजी सवय लागलीय" शकू आजीची ह्याला नेहमीच काळजी
"मी सांगेन तिला, तुझ्या बिझनेसमधून वेळ मिळाला तसा तू येत जा. तशीही आता घरात माणसं थोडी, फार काम नसतं"
" पर भाऊ तरीबी एक डाव आईशी बोलतू, माऊलीनं परवांगी दिली की जातू. तिला माजी सवय हाये"
आजीने सगळं ऐकलं असावं, विलासवर तिची आमच्याप्रमाणेच माया. ती ओसरीवर आली. येताना एक दणकट मोठ्ठी टोपली आणि डोक्याला बांधायचं मुंडासं घेऊन आली.
"तुझ्या बिझनेसला माझ्याकडून हे भांडवल. डोक्याला मुंडासे बांध, ह्या टोपलीत तुझे भांडे ठेऊन विक. बोहनी आपल्या घरापासून कर हो. काही लागलं तर सांग. दुपारचा जेवायला मात्र घरीच येत जा"
डबडबत्या डोळ्यांनी आजीच्या पाया पडत तो म्हणाला..
"आबा मला गाढव म्हंत्यात. बिन्नेस करून, कोर्टाची केस जिकलो नाही तर बघ आई. सकाळी अन संद्याकाळी घरकामाला येतो, दुसरा गडी नेमू नगंस. येतो विशूभाऊ" म्हणत विलास उत्साहाने निघाला.

कुठल्यातरी 'स्टेनलेस स्टील भांडार' वाल्याशी संधान सांधून विलासने ह्या बिन्नेसची सुरूवात केली होती. हाती घेतलेलं काम सर्वपरीने उत्तम करण्याची ह्या माणसाची वृती. गेल्या अनेक वर्षांत जहागिरदाराच्या घराला लागणा-या  किरकोळ सामानाची  खरेदी- विक्री करताना गरजेपूरता हिशोब, हातावरची आकडेमोड शिकलेला हा पठ्ठ्या बिन्नेसकरता सज्ज झाला होता. सकाळीच आमच्या घरी येऊन पटापटा  घरकामे आटोपून उन्हे वर आली की,  शकू आजीची शिदोरी घेऊन डोक्याला मुंडासे बांधूची हा गडी बिन्नेसकरता निघू लागला. दुपारभर वणवण, संध्याकाळ होताना पुन्हा आमच्या घरी परतून यायचा आणि थेट घरामागच्या गोठ्यातल्या गायींच्या सेवेस रुजू व्हायचा.
ह्या काळात माझ्याही कामाचा व्याप वाढला. विल्याशी फार बोलणे होत नसे. पण कधीतरी शकू आजी आणि ह्याचं हितगूज कानी पडायचं
"काय रे, आज कितीचा झाला धंदा?" आजी सहाणीवर वाती वळता- वळता चौकशी करे
"२० रुपयांचा असन" फर्निचरची धूळ झटकत विल्या
"वा, वा"
"घरोघरी जातोस, लोक व्यवस्थित वागवतात ना बाबा?"
"अन मग काय? काई काई बाया म्हंत्यात, कपडे घे अन भांडी दे"
"मग?"
"मी डायरेक बोलतो, बोहार वाटलो का काय? हां जुनी पुरानी भांडी द्या, मी डिशकाँट देतो"
"वा! उत्तम, एकंदर छान चाललंय की. बरं दुपारच्या बायका एकट्या- दुकट्या असतात घरात, त्यांना दारातून्च भांडी विकत जा. आजकाल लबाड असतात बायका. नको तो कांगावा करतील"
"मी उंबरा ओलांडतच नाई ना. आनि तसं बी सगळ्या बाया नसतात लबाड" ह्याच्या आवाजात आलेली नरमाई ओळखत आमची आजी लगेच
"हो का, जसं की?"
अपार लाजत "म्हंजे जसं की,  शैली"
आजी मला हाकारत "बरं का विशू, यंदा कर्तव्य आहे!! अनंताची चिंता मिटली."
मी ओसरीवर येत विचारलं
 "काय रे,  मुलीचा नाव- गाव- पत्ता काय?"
"एकवार आपलं म्हनलं की विशय सोपतो ना. माज नाव, त्येच तिचं. माजा पत्ताच तिचा पत्ता. कामं झालीत समदी, येऊ का आई? येतो विशूभाऊ"

असा अवली विल्या, जन्मजात लाभलेल्या "सेल्स" स्कीलवर उत्तम कमाई करू लागला. बघता- बघता त्याने लॉरी घेतली. लॉरी ढकलत भांडी विकू लागला. लोकांना काय हवं नको ह्या हिशोबाने त्याने भांड्यांची व्ह्यरायटी वाढवली. आमच्या अंगणात त्याच्या लॉरीची पार्किंग असे. बँकेतल्या नोकरीमुळे प्रमोशन मिळताच माझी बदली पुण्याला झाली आणि मी गृहस्थी हलवली.

घर दार, मुले, त्यांची शाळा ह्या दरम्यान मला विलास वगैरेचा विसर पडला. नाही म्हणायला शकू आजीचं खुशालीचं पत्र असायचं. तेव्हा गावच्या घरी असलेल्या दादा- वहिनी, पुतणे ह्यांच्याचसोबत अनंता- विलासची पण खबरबात कळे, तेवढच. पुण्यासारख्या ठिकाणी स्वतःचा जम बसवण्यात मी गुंतून गेलो.
                     मुलांच्या उन्हाळ्याच्या सुट्टीत मात्र हमखास गावाकडे धाव घेतली जायची. मुलांना शकू पणजीचा सहवास प्रिय. ह्यावेळी गेलो तेव्हा शकू आजीने गोठ्याजवळची अडगळीची खोली विल्याला "गोडाऊन" म्हणून दिलेली दिसली . शैली गळ्यात मंगळसूत्र, मोठ्ठं कुंकू लावून पोटूशी मिरवताना दिसली आणि आमच्या आजीकडून साजूक तुपभात विल्याच्या घरी जाऊ लागला...

हळू हळू गावातली बरीच जुनी माणसं गळून गेली. शाळेतले गणू मास्तर, शेतावरला राजा गडी, लक्षी
विल्याच्याच भाषेत सांगायचं तर- " वरची शिप्ट लागली". अनंता मात्र आता जहागीरदा रांकडे येईनासा झाला. वयामानानुसार खंगला. मी सुट्टीत आलो की हमखास त्या जुन्या माणसाची भेट घ्यायचो. मी गेलो की  "ह्या विल्याला त्या कोर्टाचा नाद सोड म्हणावं. लै पैका ग्येला त्यात, नुस्त्या तारखा देत्यात" म्हणून कळवळायचा.
                   आम्हाला बसस्टँडवर पोहोचवायला आलेला विल्या दरवेळी म्हणायचाच
"विशूभाऊ, जुने दिस गेले. या की परतून गावी. सुनं वाटतं हिकडं "
"गावी पोट कसे भरेल विल्या?"
"ते बी हायेच"
"बरं तू कोर्टाचा नाद सोड गड्या. घे मागे केस. डॉक्टर पैसेवाला. त्यापेक्षा तू तुझा बिझनेस वाढव, दुकान बिकान टाक की एक फर्मास. काही मदत लागली तर मी आहेच"
"आम्चा म्हातारा रडगानं गाईला वाटतं तुमच्याकड, बगू त्ये. ती पहा यस्टी आली तुम्ची"
हे परवलीचे संवाद

काही दिवसातच अनंता गेल्याचं समजलं. सुट्टी काढून जाता आलं नाही. पण विल्याने तेराव्याला गावजेवण घातलं. म्हाता-याची कधीतरी अन्नदानाची इच्छा होती म्हणून. त्या दोघात वाराही ठरायचा नाही. पण प्रेमाच्या कुठल्या धाग्याने जोडलेले होते, न कळे.

गावात आलेल्या मोठ्या पुरानंतर आजीला पुण्याला घेऊन यावं म्हणून मी गावी गेलो होतो. दादा वहिनीही बस्तान हलविण्याच्या बेतात होते. आजी माझ्याकडे आली की, गावचा संबंध तसाही कमीच होणार होता. घर वाहून गेल्याने,  आजीच्या परवानगीने विल्याने "गोडावून" मधेच स्वतःचा संसार मांडला होता. शैली आजीचं सारं करायची. आजीचा जीव उगाच ह्या सगळ्यांत गुंतलेला. लग्नानंतर शकू आजीचा जन्म  ह्या वाड्यात गेलेला, तिथून तिला हलवायला मलाही जड जात होतं.
   
विल्याचा निरोप घ्यायला गेलो तेव्हा, दुडदूडत त्याचं मुल समोर आलं.
"विल्या, ह्याला शिकव"
"शिकवितो"
"पुढल्या वर्षी शाळेत घाल"
तसा विल्या त्वेषाने बोलला-
"ह्याला मी वकील करनार हाये, गोरा- गरीबाला न्याय देनारा. सत्याकडुन लढनारा. खोटेपना शिकवनार न्हाइ, मोट्टा.... खूप मोट्टा वकील करीन"
आणि विलास ढसढसा रडू लागला. माझ्या अगदी लहानपणापासून धीट, कणकर, निश्चयी विल्या असा कोसळलेला मी कधीच पाहिला नव्हता...
"हरलो मी केस विशूभाऊ. वकीलाला पैसा नाइ चारला. म्हनून हरलो. आयुक्षभर अट्टास क्येला. माज्या मेल्या भावाला, माय लक्षीला कुनालाबी न्याय न्हाई मिळाला बगा. तालुक्याच्या खेपा घालून विटून गेलो. त्यो डागदर गावात मान वर करून चालतो. काइबी करता आलं न्हाई" त्याचे कढ ओसरेपर्यंत मी त्याला थोपटत होतो.
थोड्यावेळाने डोळे कोरडे करत, दूर कुठेतरी पहात म्हणाला
"माज्या पोराला मी शिकवीन, वकील करेन त्येला"
विलासच्या डोळ्यांत तोच, माझ्या ओळखीचा निश्चय दिसला.

विलासला पुन्हा एकदा जगण्याचा एक नवा उद्देश सापडला होता.

-बागेश्री

Post a Comment

3 Comments